Redefinisanje antifasizma
U celoj Evropi, možemo posvedočiti, da dolazi do jačanja onih političkih snaga koji svoju ideologiju zasnivaju, u suštini, na osećanju etničke superiornosti. Prostor bivše Jugoslavije nije tome izuzetak, iako je tu nacionalizam, kao jedna od takvih ideologija, već početkom devedesetih godina prošlog veka ostvario kulturnu dominaciju, ako ne i hegemoniju umesto delegitimiziranog socijalizma. U onom istorijskom trenutku, kada su druge istočnoevropske zemlje krenule putem razvoja liberalnih demokratija, veći deo bivše jugoslovenske federacije je završio u ratu usled naraslih međuetničkih tenzija. Zanimljivo je da nacionalizam u dve najveće republike bivše federacije, Srbiji i Hrvatskoj, pokazuje i danas izuzetnu otpornost i stalnu reafirmaciju ili čak manifestuje i nove pojavne oblike. Dovoljno je navesti česte primere klicanja ustaških pozdrava na stadionima pojedinih hrvatskih gradova ili nedavnog skupa ekstremnih desničara, sa podignutim rukama u znak fašističkog pozdrava na ulicama Beograda, veličajući Milana Nedića, predsednika Vlade u okupiranoj Srbiji tokom II svetskog rata.
Privlačna moć ideologija zasnovanih na osećanju etničke superiornosti zavisi od brojnih faktora, između ostalog i od istorijskog pamćenja, a posebno od interpretacije događaja iz II svetskog rata. Reinterpretacija istorijskih činjenica u funkciji izdizanja sopstvene nacije, na osnovu osećanja etničke superiornosti, može se videti i na primeru javnosti u Srbiji, pre svega stručne, a potom i šire. Ovo je vidljivo, između ostalog, i kroz dve teze revizionista koje na prvi pogled deluju benigno, ali su u suštini duboko povezane sa pobuđivanjem osećanja etničke superiornosti. Jedna je da je slom Sila osovine pre svega rezultat napora Sovjetskog Saveza, odnosno Rusa, a druga da su Srbi imali dva antifašistička pokreta.
Ne umanjujući žrtve koje su podneli narodi Sovjetskog Saveza u odbrani od nacista i njihovih saveznika, isključivost prve tvrdnje ide ka tome da se umanji doprinos drugih zemalja i naroda u II svetskom ratu. Posebno da se umanji značaj jedne istorijske činjenice, a to je da je Velika Britanija, liberalna demokratija, de facto, od 1. septembra 1939. godine, pa sve do 22. juna 1941. godine sama vodila rat protiv Nemačke, Italije i Japana i to na tri fronta evropskom, afričkom i azijskom. Sovjetski Savez i SAD su se tokom čitavog tog perioda držali po strani, u smislu uključenja u direktne oružane sukobe, osim ulaska sovjetskih trupa u Poljsku, 17. septembra 1939. godine, a na osnovu sporazuma Ribentrop-Molotov. Tokom tog perioda ni Jugoslavija nije bila izuzetak. U jugoslovenskom društvu su postojale snage koje su gravitirale nacistima, iz razloga njihovog antiboljševizma, ne treba zaboraviti da Kraljevina Jugoslavija nije nikada priznala Sovjetski Savez iz razloga duga, politickog i finansijskog, Karađorđevića prema Romanovima. Sa druge strane postojala je neka vrsta obaveze prema saveznicima iz I svetskog rata, Francuskoj i Velikoj Britaniji. Lavirajući između dve strane, rezultat takve politike je bio protivrečan, te je 25. marta 1941. godine potpisan Trojni pakt između Jugoslavije i Sila osovine, a već nakon dva dana izbile su masovne demonstracije i izveden je vojni puč protiv Vlade.
Isticanje uloge sovjeta, pritom je u funkciji negiranja činjenice da je savez između liberalnih demokratija i Sovjetskog Saveza bio neophodan kako bi se sprečilo da jedan totalitarni i zločinački režim bez presedana u ljudskoj istoriji, odnese pobedu. Sigurno je da nije zasnovano na istorijskim činjenicama, bilo kakvo negiranje doprinosa obe strane u pobedi nad nacizmom i fašizmom. Međutim, ako je negiranje doprinosa komunista u toj pobedi rezultat hladnoratovskog pristupa istorijskim činjenicama, onda talas revalorizacije doprinosa Sovjetskog Saveza, ima, u suštini, ne za cilj da revalorizuje socijalizam, već da negira vrednosti liberalnih demokratija, odnosno Zapada, a sve u optici novog sukoba između Rusije i Zapada. Ovo je u Srbiji prvenstveno vidljivo na činjenici da se, prilikom veličanja zasluga Sovjetskog Saveza tokom II svetskog rata, ove pripisuju isključivo Rusiji, odnosno ruskom narodu, što ne odgovara istorijskim činjenicama. Na primer, tokom operacija za oslobođenje Beograda, u drugoj polovini 1944. godine dobar deo boraca Crvene armije, koji su učestvovali u tim borbama, su bili Ukrajinci, a pritom se Ukrajini ne daje nikakvo priznanje za njen doprinos, jer se stvara mišljenje da zvanična Ukrajina i Ukrajinci danas ne baštine vrednosti antifašizma, već da te vrednosti pripadaju isključivo Rusiji, odnosno Rusima. Ova teza se plasira u kontekstu navodne lojalnosti Rusiji, zato što Rusija nije priznala Kosovo. Međutim, ako se ima u vidu da ni Ukrajina nije priznala Kosovo, onda je jasno da se ovde ne radi o lojalnosti Rusiji, već o lojalnosti ruskom nacionalizmu, ili drugim rečima, lojalnosti osećanju ruske etničke superiornosti, koja je opet, paradoksalno, najveća pretnja po mir i stabilnost u samoj Rusiji, kao multietničkoj državi. Takođe je potom logična posledica tvrdnja nacionalista da su u stvari narodi, po svojoj „prirodi“ podeljeni na nacističke/fašističke i antinacističke/antifašističke, tj da pripadnici jednog naroda samim činom pripadanja istom, ne mogu biti fašisti, odnosno nacisti, a da drugi to jesu. Na ovaj način, nacionalisti afirmišu tezu da su određeni narodi superiorni u odnosu na druge, a što je bila osnovna teza kako nacizma tako i fašizma. Ovakva selektivna interpretacija istorijskih činjenica kroz prizmu pogleda na svet zasnovanom na osećanju etničke superiornosti, potom kao reakciju jača to osećanje i kod „nesuperiornih“ etničkih grupa, najčešće po principu „spojenih sudova“. Jer ako se, veličajući navodni „prirodni“ antifašizam kod jednog naroda, npr. Rusa ili Srba, istovremeno negira antifašizam kod drugih naroda, npr. Ukrajinaca ili Hrvata, onda se time u suštini pomaže srodnim ideološkom snagama u tim narodima koje takođe zasnivaju svoj pogled na svet na osećanju etničke superiornosti svojih naroda. Istina je da su fašizam i nacizam transcedentni u odnosu na nacije, pa su se tako, na primer, Nedićeve oružane formacije, sastavljene od Srba, borile na istoj strani sa 1. Kozačkom divizijom, sastavljenom mahom od Rusa, prilikom bitke za Beograd 1944. godine, a protiv jedinica NOVJ, gde su Srbi bili relativna većina, i jedinica Crvene armije, u kojoj je bio značajan deo Rusa.
Potenciranje uloge Sovjetskog Saveza, odnosno Rusa, u II svetskom ratu, a posebno u operacijama na teritoriji Jugoslavije, ima još jedan cilj, da diskvalifikuje ili makar da umanji značaj borbe jugoslovenskih partizana tokom čitavog II svetskog rata. Ovde je napor usmeren da se poništi značaj jedinog nadnacionalnog antifašističkog pokreta u Jugoslaviji upravo iz razloga njegove nadnacionalnosti. Činjenica da je NOVJ bila sastavljena od pripadnika svih nacija bivše Jugoslavije, ne odgovara novoj podeli koju nameću nacionalisti u XXI veku, da postoje po definiciji, „prirodno“, antifašistički i fašistički narodi. Dokaz nadnacionalnog karaktera narodnooslobodilačkog pokreta, između ostalog, je i učešće velikog broja Jevreja u redovima partizanskih jedinica, što nije bio slučaj sa drugim oružanim formacijama koje su delovale na prostoru Srbije i Jugoslavije. Razumljivo je da nacionalisti negiraju ili umanjuju značaj narodnooslobodilačkog pokreta i njegov nadnacionalni karakter, međutim ovoj negaciji doprinosi i jedna od grešaka zvanične socijalističke istorijografije, koja je bila razumljiva, ako ne i opravdana, a to je monopolizacija antifašističke borbe Narodnooslobodilačkog pokreta od strane komunista, posebno u periodu posle rata, sa osnovnim tumačenjem da su svi partizani bili komunisti.
Nesporno je da je uloga Komunističke partije bila ključna u organizaciji Narodnooslobodilačkog pokreta, međutim ovaj ne samo da je bio nadnacionalan, već je bio i transcedentan u odnosu na političku orijentaciju njenih pripadnika. Sam pokret je bio pre svega pokret otpora okupatoru, a ne revolucionarni pokret. Na taj aspekt ukazuje široko rasprostranjeno korišćenje termina „antifašistički“ prilikom definisanja ciljeva, kao organizacija i organa u okviru pokreta. Pored brojnih drugih činjenica, ukazaćemo ovom prilikom samo na dve koje su značajne radi razumevanja političke inkluzivnosti partizanskog pokreta, kako u rukovodstvu tako i u širim slojevima. Od 11 članova vrhovnog partizanskog civilnog izvršnog tela, Izvršnog odbora Antifašističkog veća naroda Jugoslavije, 1942. godine 5 je bilo predratnih članova KP Jugoslavije, potom 3 predratnih članova Demokratske stranke, po jedan iz hrišćanskih socijalista, jedan iz jugoslovenske muslimanske organizacije i jedan pravoslavni sveštenik. Dakle činjenica je da većina rukovodstva AVNOJ, kao i predsednik Ivan Ribar, nisu bili predratni komunisti. U širim slojevima pokreta, tokom čitavog rata dolazilo je do pristupanja pojedinaca i grupa iz četničkih, domobranskih i drugih jedinica u partizanske. Ovaj proces je kulminirao nakon amnestija iz 1944. Godine i naredbe Petra II Karađorđevića, kada je veći deo pripadnika četničkih jedinica, Jugoslovenske vojske u otadžbini, slovenačkih i hrvatskih domobrana prešao u partizane. Dakle u Srbiji i Jugoslaviji, početkom 1945. godine došlo je do pridruživanja svih antifašistički nastrojenih snaga, kako levičarske tako i ne-levičarske provenijencije, u jednu jedinstvenu oružanu formaciju u okviru Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Iz ovog procesa su bili isključeni samo pripadnici ustaških i ljotićevskih jedinica, jer nisu bili obuhvaćeni amnestijom.
Međutim, monopolizacija partizanskog pokreta od strane komunista nakon II svetskog rata je minimizirala ove činjenice, paradoksalno je omogućila dodatni ideološki prostor antikomunističkim, hladnoratovskim, revizionizmu istorije II svetskog rata zasnovanim na potrebi da se nađe po svaku cenu alternativa komunističkom pokretu otpora. Revizionisti su posegli za modelom iz Francuske ili Italije, i plasirali tezu o navodno dva pokreta otpora u Srbiji, jednim partizanskim, komunističkim, a drugi četničkim, antikomunističkim. Međutim, pošto je većina pripadnika JvuO, tzv. „četnika“, 1944. godine pristupila narodnooslobodilačkom pokretu, onda je jedina alternativa koja je revizionistima preostala, da se kroz ličnost Draže Mihailovića, bivšeg ministra vojnog u vladi Kralja Petra II, reinterpretiraju istorijske činjenice i napravi od njih konstrukt o četnicima kao nekomunističkom pokretu otpora fašistima. Ovakva napor nema za cilj rehabilitaciju svih pripadnika četničkih jedinica, jer većina njih nije ni imala potrebu za tim, a na događaja iz perioda 1944-1945. godine, već rehabilitaciju Draže Mihailovića i jedinica koje su ostale njemu lojalne, nakon što je on odbio da izvrši naredbu svog vrhovnog komandanta Kralja Petra II o priključenju njegovih jedinica NOVJ od 12. septembra 1944. godine. O karakteru tih pobunjenih jedinica dovoljno je navesti da su se ove, 1945. godine, povlačile zajedno sa nemačkim sa prostora Jugoslavije, pred ofanzivom NOVJ i saveznika. Pošto je rehabilitovan Mihailović, 2015. Godine na osnovu odluke beogradskog Višeg suda, ne iznenadjuje da su danas u toku postupci rehabilitacije drugih srpskih nacionalista, koji su imali samo tu nesreću, prema rečima revizionista, da od početka dele sudbinu srpskog naroda pod nacističkim režimom, poput već pomenutog Nedića.
Teza revizionista o navodno dva antifašistička pokreta u Srba, se opet uklapa u gore navedenu nacionalističku tezu o narodima koji su „prirodno“ antifašisti, te su tako Srbi imali ne jedan već dva pokreta protiv fašista, jedan nadnacionalni i drugi nacionalni, jedan komunistički, a drugi nekomunistički. Ova tvrdnja se potom dodatno naglašava u kontekstu antagonizma sa Hrvatima, jer takav „nacionalni“ pokret otpora ovi nisu imali, već je njihov nacionalni pokret sarađivao sa nacistima, za razliku od srpskog, prema tumačenju srpskih nacionalista. Na ovaj način, dakle, se dodatno dokazuje teza o navodnoj „prirodnoj“ podeli naroda na fašističke i antifašističke.
U tom smislu, je neophodno, ne negirajući osnovne vrednosti na kojima se zasniva saveznička interpretacija istorijskih događaja i činjenica tokom II svetskog rata, da se u srpskom i regionalnom kontekstu, revalorizuje uloga građanskog elementa, odnosno ne-levičarskog, u okviru narodnooslobodilačkog partizanskog pokreta u Srbiji i Jugoslaviji, kao i uloga saveznika, posebno Velike Britanije i SAD. Ovo pre svega iz razloga što antifašizam XXI veka, shvaćen pre svega kao pokret koji se zalaže za ravnopravnost i jednakost među ljudima bez obzira na njihovu etničku pripadnost, mora imati građanski karakter i ne sme biti opterećen isključivostima koje nameću arhaične ideološke podele, jer iste mogu samo dovesti do slabljenja jedinstvene akcije građana i građanki usmerene protiv osećanja etničke superiornosti bilo kog naroda, a koje je danas najveća opasnost po mir i bezbednost u Evropi, jer neminovno dovodi do razvoja i dominacije fašizma, nacizma i njima sličnih ideologija.